BİR ÇERKES BOYU KABARDEYLERİN KÖKENİ VE YERLESİMİ-- M.A. SAFİYEV

BİR ÇERKES BOYU KABARDEYLERİN KÖKENİ VE YERLESİMİ-- M.A. SAFİYEV

Çev. Murat Papsu

Kabardeylerin kkeni ve yerlesimi konusu hararetli tartısmalara, arkeolojik bulguların ve
belli sayıdaki yazıl alısmaların varlığına rağmen kesin bir sonuca bağlanamamıstır.1
Bu kısa makalede eldeki verileri biraz daha ayrıntılandırmayı ve olanaklar lsnde
onlara bir seyler katmayı amaladık.
Ortaağ sonrası dnemde Adığelerle ilgili arastırmalar yapan Kafkasologlar, genelde
Kabardeylerin kkeni konusunda olduğu gibi bizzat ‘Kabardey’ teriminin kkeni konusunda
da glklerle karsılasıyorlar.
L.Đ. Lavrov ‘Kabardey’ teriminin ortaya ıkısının belirli tarihi kosullara, Adığe boylarının
doğu kolunun Mslmanlasması dnemine bağlanması gerektiğini, nk bu terimin 12-14.
yzyıllardan nce ortaya ıktığın ileri srmenin hibir dayanağı olmadığını yazıyor.2
Kabardey Tarihi3 adlı kitapta yer alan Adığe arastırmacılarının makalelerinde bu terimin
kkeni aıklanmıyor ve bir formlle sınırlı kalınıyor: "Kabardey teriminin kkeni bilinmiyor,
ancak rivayetlere gre bu terim Kabardey prensi Kabard Tambiy'in adından geliyor."4
‘Rivayetlere gre’ ifadesi bu aıklamanın doğruluğu konusunda kusku uyandırıyor. Bu
terimin kkeniyle ilgili birok grs var. Bunlardan ikisi zerinde kısaca duralım: “Adığe
Anıtları” kitabının yazarı A. Kafoyev Kabardey teriminin kkenini, Mslmanların hacca
gittikleri yer olan ‘Kaaba’ ve ‘din’ szckleriyle aıklıyor;5 bunu da suraya dayandırıyor:
Kabardey'de Đslam’ın yayılmaya baslamasıyla (M.S. 14. yy.) Kabardeylerin buraya yerlesmesi
zaman olarak uyusuyor. Bu iki szck (Kaaba ve din) kaynastırma sesi ‘r’ ile birlestirilirse
Ka(a)bardin szcğ ortaya ıkıyor. Kafoyev'in dsncesine gre ilk nceleri coğrafi bir isim
olarak ortaya ıkan bu terim daha sonra halkın da adı oldu. Kabardeyler kendilerini ‘Adığe’
olarak adlandırırlar. A. Kafoyev'in bu fikrini kabul etmek mmkn değildir. Bu durumda
Kabardeylerden nce Đslamı kabul eden halkların da (Araplar ve Dağıstanlılar) Kabardin
ismini almaları gerekmez miydi? Kabardey terimini, Prens Kabard'ın ismine ‘Kabard'a ait’
anlamını veren ‘-ey’ iyelik takısını ekleyerek halkın kendisi yaratmıstır. Kabardey teriminin
kkenini toponomi yardımıyla da aıklamak mmkndr. ﾖrneğin Hatohsokuey kynn
ismi (eski Atajukino) Prens Hatohsokua'nın adından gelmektedir; adının sonuna ‘-ey’ iyelik
takısını eklediğimiz zaman ‘Prens Hatohsokua'ya ait olan’ anlamına gelen ‘Hatohsokuey’
olur. Simdi eski bir kale olan Kusmazıkuey de Prens Kusmazokua'nın adından gelmektedir.
Birok Adığe kynn eski isimleri aynı bu sekilde tretilmistir. Anzorey, Đslamey,
Dohusıkuey, Hatuey, Kuasırkuey, Asabey, Mısostey, Tıjey, Tohutamısey, Kundetey,
Astemırey, Kunıjey, Dautokuey vd.
Kabardey rneğinde olduğu gibi bu sekilde yapılan ky ve mahalle isimlerine sadece
Kabardey'de değil Adığelerin yasadığı diğer birok yerde de rastlanmaktadır. (Karaayﾇerkes'te,
Adıgey'de, hatta Trkiye'de ve Suriye'de).
Kabardey halkının kkeni konusuna dnersek, dilbilimsel, etnografik, arkeolojik ve
toponomik veriler Kabardeylerin, Adıgeylilerin ve ﾇerkeslerin gemiste tek bir halk
olduklarını ve bugnk Kabardeylerin eski vatanlarının Karadeniz kıyısı ve Kuban evresi
olduğunu gsteriyor. Fakat yine de bu konuda birok grs var:
1) Mısır - Arap grs; 2) Hazar grs; 3) Kırım kkenli oldukları grs; 4) Ukrayna
kkenli oldukları grs; 5) Stavropol Eyaleti'nin kuzey blgesinden geldikleri grs; 6)
Ryazan'dan geldikleri ve son olarak da Kabardeylerin yerli oldukları grs.
ﾖyle sanıyoruz ki bu tezler bos yere ortaya atılmamıstır. Gerekten belirli tarihi
zamanlarda Kabardeyler/ﾇerkesler adı geen topraklarda bulunmuslardır.
Mısır - Arap Grs
Eski doğu devletlerinin biroğunda olduğu gibi Mısır hkmdarları da zel muhafız
birlikleri iin genellikle ﾇerkes, Abaza ve Megrellerden gen savasılar seiyorlardı.6
1281 yılında Mısır kralı Kalaunid 12 bin gen ﾇerkes Memluk askerinin sahibiydi. 14 -
15. yzyıllarda ordunun ﾇerkes kadrosu satın alma veya kiralama yoluyla tamamlanıyordu.
Yakındoğu devletlerinde esitli milliyetlerden paralı asker kullanılması uygulamasının bazen
bu devletlerin hkmdarlarını hayal kırıklığına uğrattığı bilinmektedir. Yabancı bir lkede
bulunan bu askerler kendi anavatanların unutmuyorlar ve askeri g olarak stnlklerinin
farkına vararak soygunlar, darbeler yapıyorlar ya da diğer devletler tarafından bozguna
uğratılmıs olarak anavatanlarına dnyorlardı.7 Aynı olay 1517'de de oldu. Mısır'da Trkler
tarafından yenilgiye uğratılan ﾇerkes Memluklar Kafkasya'ya dnmek zorunda kaldılar.
Bu olay Kabardeylerin Arap-Mısır kkenli olduklar grsnn ortaya ıkmıs olabileceği
dnemle denk dsyor. Arap harfleriyle Kabardey lehesinde yazılmıs, Adığelerin tarihini
anlatan bir kitapta Kırım hanları ve Trk sultanları tarafından desteklenen ıkarcı Kabardey
feodallerinin, ﾇerkes Memlukların vatanlarına dnmelerini kullandıklarını ve Kabardeylerin
(en basta da prenslerin) kkeninin Đslam’ın vatanı Arabistan ve Mısır olduğu grsn ısrarla
yaydıklarını yazıyor, bu da bizim dsncemizi destekliyor.
Mısır'dan dnen ﾇerkes Memluklar Mslmandılar. Fakat anavatanları Kafkasya'da o
dnemde soydaslarının bağlı olduğu Hıristiyanlığı veya putperestliği kabul etmek zorunda
kaldılar.
"…Mısır gmenleri Kafkasya'daki Adığelerin inancını ve dilini kabul ederek onlarla
tamamen kaynastıkları zaman btn Adığe kavimlerinin byk saygısını da kazandılar" diye
yazıyor Sora Noguma.8
Gmenler Karadeniz'in Hahoy (bugn adı kaybolmus bir nehir) nehrine kadar olan
kıyısına yerlestiler.
Kabardeylerin Ukrayna Kkenli Oldukları Grs
Birok ﾇerkesin Ukrayna'da yasamıs olduğunu doğrulayan belgeler vardır. Doent D.
Kokov bunu Rus vakayinamelerine dayandırıyor. ﾇerkassk szcğnn kkenini de syle
aıklıyor:
"1282 yılında, Rusya'da Moğol egemenliği dneminde Kura Hanlığı yneticisi Bestav'dan
(Pyatigorsk) ﾇerkesleri ağırdı ve ‘Kozak’ adı altında byk kyler halinde yerlestirdi. Fakat
bu ‘ﾇerkes Kazakları’ evrede soyguna ve yağmaya giristiler. Bunun zerine Kura Prensi
Oleg, hanın izniyle onları Kura Hanlığı'ndan srp ıkardı. Uzun sre ormanlarda ve dere
yataklarında barınan bu srgnlere esitli Rus hanlıklarından pek ok avare de katıldı.
Dnyeper kıyılarına ulastıklarında buradaki hanlığın hkmdarından, Kanev'in asağısında
yerlesmek iin toprak aldılar. Burada kendilerine bir sehir, daha doğrusu bir kale kurdular ve
byk kısmının kkeni ﾇerkes olduğu iin buraya ﾇerkassk adını verdiler…"
Vakayinamede syle deniyor: "XV. yzyılda Kk Rusya (Ukrayna) Lehlerin eline
geince burada yasayanlar (ﾇerkesler - N.S.) Lehler tarafından sıkıstırılmaya ve byk
kalabalıklar halinde soydaslarının (Adığelerin - N.S.) yanına gemeye basladılar ve kısa
srede o kadar oğaldılar ki kyleri Bug nehrinden onun ağzına kadar yayılıyordu."
Kabardeylerin Kırım'da Yasamıs Oldukları Konusu Tartısmalıdır
Birok bilim adamı Kabardeylerin Kırım'da yasamıs olduğunu kesinlikle kabul etmiyor.
Yazılı tarihi kaynaklar ve toponomi verileri, "Kabardeylerin Kırım'da yasamıs olduklarını ileri
sren hibir hipotezin iler tutar tarafı yoktur ve tarihiler tarafından ebediyen bir kenara
bırakılmak zorundadır"9 diyen L.Đ. Lavrov'un bu fikrine itiraz etmek iin yeterli dayanağı
sağlamaktadır.
Toponominin her halkın tarihinde birok konunun aydınlatılmasında nemli rol
oynayabileceği unutulmamalıdır. Toponominin de bir dili vardır.
Arastırmacı H.A. Porkseyan, Kefe'nin 1475 yılında Trkler tarafından ele geirildiği
zamanı anlatıyor. Bu olayın grg tanıklarından biri olarak sunları yazıyor: "Kefe alındıktan
sonra, 7-8 Temmuz’da btn Vallahlar, Lehler, Grcler, ﾇerkesler ve btn Hıristiyanlar
zincire vuruldular ve kle olarak satıldılar."
Kefe btn Kırım kolonisinin ve Karadeniz'in baskenti oldu. Adığelerin eski
topraklarında 39 koloni vardı. Cenevizliler btn bu kolonilerle canlı bir ticaret
srdryorlardı. Ortaağ ticaretinin nde gelen arastırmacılarından V. Geyd, Prof. Brun10, G.
Bratnau ve diğerlerinin verdiği bilgilere gre ticaretin en karlı kalemi kle ticaretiydi.
Klelerin byk kısmı Mısır'a ve diğer devletlere gnderiliyordu.
Kleleri ﾇerkesya’dan ve Megrelya'dan Mısır Memlukları'nın orduların ikmal etmek iin
gtryorlardı. Bazı Memluklar ilerlemeyi ve devletin nemli mevkilerine gelmeyi basardılar.
Son zamanlarda arastırmacılar tarafından gn ısığına ıkarılan belgeler Kırım'ın birok
sehrinde ve bu sehirlerin evresinde aileleriyle birlikte Adığelerin yasadığını gsteriyor.
Liman sehirleri Adığe savasılar tarafından korunuyordu. Biroğu galyot klelerinin basında
gardiyanlık yapıyordu. Adığeler genellikle filoda ve kalelerin garnizonlarında hizmet
ediyorlardı.
1308 yılında Yunan Sinaksir'in sayfa kenarına 161 numara altında buna tanıklık eden bir
not dslms.
Kefe, Solday ve ﾇembalo sehirlerinde Varguzi veya Orguzi diye adlandırılan ve her
sehirde kendi komutanları olan paralı atlı savasılar (muhafızlar) bulunuyordu.
21. blmde, ilk maddede Orguzilerin komutanları hakkında su hkmler yer alıyor:
"Yasal olarak tespit ediyor ve tanıyoruz ki Kefe sehrinde kendisi ve iyi, sağlam bir at iin
ayda 150 asper alacak bir Orguzi komutan bulunacaktır. Bu komutan Orguzilerle birlikte
konsolosun yanında bulunmak ve emir aldığı her seferinde onunla birlikte gitmekle
ykmldr."
Aynı nizamnamenin 22. blmnn 1. maddesinde Orguziler hakkında sunlar yazılmıs:
"Yasal olarak tespit ediyor ve tanıyoruz ki anılan Kefe konsolosunun yanında, ona refakat ve
hizmet etmek zere, mevcut geleneğe gre atı, kalkanı, yağmurluğu ve silahı olan iyi, usta ve
gvenilir 20 Orguzi bulunmak zorundadır. Kefe sehri cemaatinden ayda 120'ser asper bağıs
alırlar ve hibiri kle olamaz."
XIV. yzyılın ilk yarısında ﾇerko'nun (eski Bosfor, simdiki Ker) hkmdarı ﾇerkes
prensi Milen'di.
L.Đ. Lavrov'un "Kabardeylerin Kırım'da yasamıs oldukları teorisinin dayanağı, bundan
bazı efsanelerde bahsedilmis olması ve orada Kabarda nehri ile ﾇerkes Kermen adıyla bilinen
Ortaağ kalıntılarının bulunmasından ibarettir. Bunlar en fazla ticari iliskiler hakkında bilgi
verebilir” seklindeki grsne katılmak mmkn değildir.11
ﾇerkeslerin Kırım'da yasamıs olduklarına dair aık ve dolaylı birok kanıt vardır. Bilgin
Pallas ﾇerkes Kermen ismini "ﾇerkeslerin Kalesi" olarak tercme ediyor.12
Đngiliz bilgini Profesr Klark bu kaleyi bir zamanlar Cenevizlilerin elinde bulunan bir
ﾇerkes kalesi sayıyor. Adından da anlasıldığı zere iinde ﾇerkesler yasıyordu.13
Adığelerin bir kısmının Kırım'da yasamıs olduğunu destekleyen ondan fazla isim vardır.
Gemiste bu isimlerin birka kat daha fazla olduğuna sphe yoktur.14 Arastırmacı Ter-
Abramyan ‘ﾇerkes’ adıyla bağlantılı su yerlesimleri ve yer adların sayıyor: 1) ﾇerkes Kermen
ky; 2) Kabarda Nehri'nde ﾇerkes ky; 3) Yevpatopya Blgesi'nde bulunan ﾇerkes ky;
4) Alma Nehri'nde kurulmus kk bir ky olan ﾇerkes Eli; 5) Feodosya Blgesi'ndeki
ﾇerkes Togay (ﾇerkes Kıyısı) ky; 6) Kara-ﾖzan Nehri havzasında bulunan ﾇerkes Kir ky
7) ﾇerkes ﾇokrak (veya ﾇorhah) pınarı 8) Beolok Lambata yakınlarındaki ormanda bulunan
ﾇerkes Ho (veya Kos) vadisi 9) Gurzuf'daki bir derenin adı, ﾇerkes Dere 10) Polikastra'nın
batısında bulunan dağın ve ormanın adı, ﾇerkes Dağ.
Eskiler hala gemiste ‘ﾇerkes’ isimleri tasıyan birok yeri hatırlıyorlar.
Su halde ‘ﾇerkes’ isimlerinin Kırım'da, Ukrayna'da, Mısır'da, Altın Ordu'da ve diğer
birok yerde grlmesi tesadf değil, buralarda ﾇerkeslerin bir kısmının yasamıs olmasıyla
ilgilidir. Bu yerlere i ve dıs sebepler yznden teskilatlı bir sekilde yerlesmis olmaları
mmkndr.
Toktay Han'ın (1290-1312) ve ﾖzbek Han'ın (1312-1340) ve diğer hkmdarların
ordularının iinde de ﾇerkesler bulunuyordu. 1380'de Kuliko meydanında Tatar ordularının
iinde Adığeler de vardı.15 1395'de Tohtamıs Han'ın orduları iinde de bulunuyorlardı; hatta
Adığelerin bir kısmı srekli olarak Altın Ordu sehirlerinde yasıyorlardı. ﾖrneğin 1334 yılında
hanlığın baskenti Saray Berke'de bir Adığe mahallesi vardı.16
Buralara yerlesen paralı askerler ‘ﾇerkes Kazakları’, ‘Kazak ﾇerkesleri’, ‘Memluklar’,
‘Virguziler’ veya ‘Orguziler’ gibi esitli isimlerle adlandırılıyorlardı.
Đleri srlen bu grs ok sayıda gerek olayla da destekleniyor. Hanlık yneticileri ve
diğer yneticiler ele geirdikleri toprakları ve sınırlarını korumak iin byk askeri ne sahip
ﾇerkes svarilerinden yararlanıyorlar ve bu cesur atlı savasıları devletin sınır blgelerine
yerlestiriyorlardı veya iyi bir cret karsılığında taahht altına alıyorlardı.
Arastırmacı S.M. Solovyev sunları yazıyor: "Sınırdaki askeri nfus olarak Kozakların
varlığı doğaldı ve eski Rusya'nın coğrafi durumu aısından (sınırların her taraftan aık olması)
btn sınırlarda bulunmaları gerekiyordu ve gerekten de buralarda Kozaklar vardı."
ﾇesitli devletler bu amalar iin Kozak ﾇerkeslerini kiralama veya satın alma yoluyla
askeri hizmetlerine alıyorlardı. Dilbilimci C.Kokov ‘ﾇerkes Kozakları’ ismini syle aıklıyor:
‘Kozak’ adını ﾇerkeslere Moğollar vermis olabilir; bu szck Moğolcada (Kalmık dilinde de)
‘sınır koruyan’ anlamına geliyor.
Moğol ve Kalmık dillerinde ‘ko’ zırh, ‘zakii’ beki, ‘zah’ ise sınır demektir. Btn
bunlar birlestirildiğinde Kozak szcğ ‘sınırların sıkı koruyucusu’ anlamına geliyor.
Cenevizli V.G. Đnteriano (XV. yy. sonu-XVI. yy. bası) kendi gzlemlerine dayanarak ﾇerkes
savasılarını tasvir ediyor: "ﾇerkes savasılar olağanst dayanıklı ve cesurlardı. Sayıca stn
dsmanla gğs gğse muharebeye girmeden isabetli ve ldrc oklarla dsmanı ok
yağmuruna tutarlardı. (Ağır silahlı svarilerin toparlanmasına fırsat vermeden dsman
kuvvetlerini blme ve ani hcum taktiği). Btn bunlar ﾇerkes svarisini dsmanın kuvvet
olarak stn fakat hantal ordusu karsısında ok hareketli ve menzil dıs kılıyordu. Seyrek de
olsa ﾇerkes birliklerinin iinde yaya savasılar da bulunabiliyordu. Fakat bunların svarilerde
bulunan silahları ve binek atları yoktu. Bu piyadeler yreyi iyi bildiklerinden, zellikle dağlık
arazide basarıyla savasıyorlardı. Kyller arasından toplanan bu piyadeler yorulmak bilmeden
yryebiliyor ve kayalara ok iyi tırmanabiliyorlardı.
Kendilerini her taraftan evreleyen Tatarlarla srekli dsmanlık halindeydiler; hatta
ticaret yapan Tatarları soymak iin sık sık buz zerinden Bosfor'u geerlerdi. Az sayıda
ﾇerkes, Tatarların btn bir ordusunu dağıtırdı, zira onlardan daha iyi silahlanmıslardı, daha
usta ve daha cesurdular. Zihler (ﾇerkesler - N.S.) genellikle gzel ve endamlı olurlar ve bu
nedenle Kahire'de en iyi Memluk sayılırlardı. Son derece konukseverdiler, misafiri ve ev
sahibini ‘konak’ diye adlandırırlardı."17
Đnteriano'ya gre "aniden baskına uğramamak iin zırhlarının iinde ve silahları yanı
baslarında uyurlar. Cmertliğe ok nem verirler ve silahlarıyla atlar dısında her seylerini
seve seve baskasına verebilirler; ancak atlarını ve silahlarını kimseye vermezler. Bazen her
seylerini bir at iin feda ederler. Bu lkede bu hayvana byle saygı gsterilir."
Kabardeyler Karadeniz kıyısından ve Kuban'dan simdiki topraklarına (Merkezi
Kafkasya'ya) ne zaman yerlesmeye basladılar? Eldeki az sayıda belgeye dayanarak
Kabardeylerin batıdan doğuya ilerlemesinin iki asamada gereklestiği sonucunu ıkarabiliriz.
Birinci asama 13. yzyılın ikinci yarısında, ikincisi ise 14. yzyılın ilk yarısında
gereklesmistir. Su gerekler bunu desteklemektedir:
1) Rus vakayinamelerinde Rusya'da Moğol egemenliği dneminde, 1283 yılında Kura
Hanlığı valisinin "Çerkesleri Bestav'dan (Pyatigorsk) ağırarak koruma hizmeti iin Kozak
adıyla kyler halinde yerlestirdiği" belirtiliyor.18
2) Rus vakayinamesinde Alan19 sehri Dedyakov'un Terek nehrinin te tarafında, Daryal
Geidi dolaylarında, "Byk Alan ve ﾇerkas Dağları'nın altında" kurulmus olduğu yazıyor.
Tatartup'a (Yukarı Culat) en yakın dağlar 1319 yılında ‘Oset’ ve ‘ﾇerkas’ adlarıyla
biliniyordu. Kabardeyler simdiki topraklarına bu sıralarda yerlesmeye baslamıslardır.
‘ﾇerkas’ isminin ancak Kabardeyler yeni yerlerine geldikten sonra kullanılmıs
olabileceğini yazan L.Đ. Lavrov'un bu grsne tamamen katılıyoruz.
3) Birok bilgin tarafından 1130 yılıyla tarihlendirilen Etok anıtı da Kabardeylerin
batıdan doğuya harekete baslamasının 12. yzyıldan nce olduğunu gsteriyor.
4) Ortalığı kasıp kavuran ilk Tatar-Moğol dalgası, bilindiği gibi 1222-1223 yıllarında
geldi ve onların darbeleriyle Alan Devleti yıkıldı. 1235 yılında Kuzey Kafkasya'da yeni bir
yıkıcı Tatar-Moğol istilası oldu. Fakat bu kez Tatar-Moğollar buralara yerlestiler ve 150 yıl
sreyle burada kaldılar.
Tatar-Moğol ordularının istilası basladığında Alan Birliği feodallesmenin genel srecinin
sonucu olarak feodal katmanlara ayrılma asamasını yasıyordu; bu sreci Adığeler 12-13.
yzyıllarda geirmislerdi.
Bazı bilginler Kabardeylerin 13. yzyılda Kuzey Kafkasya'da bulunmalarının mmkn
1 L. Đ. Lavrov. “Kabardeylerin Kkeni ve Simdiki Topraklarına Yerlesmeleri”, Sovyet Ansiklopedisi, 1, 1956, s.
19-28.
2 L. Đ. Lavrov. A. g. e.
3 Moskova, 1957
4 M. Yermolenko. “Kabarda ve Balkarya Boğazları'nın Destan ve Sylenceleri”, Nalik, 1929, s. 16-18.
5 Rusada Kabardeylere ‘Kabardin’ denmektedir. (.n.)
6 Helmuld. Đnsanlık Tarihi. Sn. Petersburg, 1904, c. III, s. 687 vd.; Eski ve Simdiki Konumuyla Mısır, kıs. I,
St.Pb, 1843.
7 Sora Noguma. Đstoriya adıheyskogo naroda (Adığe Halkının Tarihi), Nalik, 1958, s. 110-111
8 S. Noguma. A.g.e.
9 L.Đ. Lavrov. A.g.e. s. 28
10 Baron August von Haksthausen. Zakavkazskiy Kray (Kafkas ﾖtesi Krayı), St.Pb, 1857, s.2.
11 L.Đ. Lavrov. A.g.e., s. 21
12 Kırım Đlerinde Gezi. ZOOĐD, c. XII, s. 1
13 Ter-Abramyan. Kırım Tarihi. Feodosya, 1865, s. 65
14 A.g.e., s. 65
15 Tizenhausen. Belgeler Klliyatı, c. II, s. 38, c. I, s. 231
16 Rus Vakayinamelerinin Tam Klliyatı, c. III, s. 34